Aπόστολος ΚΙλεσσόπουλος

Tο έργο του Απόστολου Κιλεσσόπουλου και η ενδογενής σχέση του με τις θετικές επιστήμες (σελίδα 1)
του Σ. E. Mαραβέλια

Οι εικαστικές δημιουργίες του Απόστολου Κιλεσσόπουλου μου δίνουν την ευκαιρία να αναπτύξω τις θέσεις μου τις σχετικές με ένα ζήτημα προσφιλέστατο σε μένα: τις σχέσεις μεταξύ Επιστήμης και Τέχνης. Συγκεκριμένα, θα αποπειραθώ να καταδείξω τη σχέση που υφίσταται μεταξύ των έργων του καλλιτέχνη και των Θετικών Επιστημών, κυρίως δε της Φυσικής, των Μαθηματικών και της Αστρονομίας.

Άλλοι μελετητές της ζωγραφικής του Κιλεσσόπουλου στο παρελθόν είχαν επισημάνει τον ιδιαίτερο αυτό χαρακτήρα της. Καθοριστική για την προσέγγισή της, είναι η ακόλουθη παρατήρηση του Γιώργου Μουρέλου: «Σε προηγούμενες παρουσιάσεις μου, συνέκρινα μερικά έργα του μιας ορισμένης εποχής με αστρικά νεφελώματα. Θα επιμείνω και σήμερα σ' αυτήν την εικόνα που δανείζομαι από τη θέαση του νυχτερινού ουρανού και τις παραστάσεις που έχω από βιβλία μου Αστρονομίας. Η τελευταία δουλειά του, η τόσο προχωρημένη και ξεκάθαρη με κάνει, να σκέπτομαι, όχι πια απλά νεφελώματα αλλά εκρήξεις άστρων σαν αυτές που διαμορφώνουν τα νόβα ή ακόμα περισσότερο τη διασπορά της ύλης μέσα στο Σύμπαν, όπως αυτή προέκυψε από το αρχικό Big Bang. Μόνο που εδώ δεν είναι ο ουρανός που πλημμυρίζει από τις διαδοχικές μορφές των γαλαξιών και των άστρων, μα η επιφάνεια ενός πίνακα με τις ποικιλίες των χρωμάτων και την εσωτερική πάλη που γίνεται ανάμεσα τους και που όμως, όπως και τα ουράνια φαινόμενα, παρόλο το δυναμισμό διέπεται από μια πρωταρχική ισορροπία. Γιατί χωρίς ισορροπία δεν μπορεί να υπάρξει έργο τέχνης πραγματικό».

Σ' αυτές τις πραγματικά ενδιαφέρουσες απόψεις θα ήθελα να προσθέσω τα ακόλουθα: οι πίνακες του Κιλεσσόπουλου δε θυμίζουν μόνο εκρήξεις καινοφανών ή υπερκαινοφανών αστέρων και τη διασπορά της μεσοαστρικής ύλης μέσα στους γαλαξίες, αλλά είναι ταυτόχρονα «δυνάμει» ανάλογοι προς τις πραγματικές αστρονομικές φωτογραφίες. Εκείνο όμως που έχει τη μεγαλύτερη σημασία, είναι η υπολανθάνουσα σχέση μιας βασικής ιδιότητας του Σύμπαντος με τις αρχές που διέπουν το έργο του καλλιτέχνη. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις σύγχρονες θεωρίες της Αστροφυσικής και της Κοσμολογίας, το Σύμπαν είναι «βίαιο» και αεικίνητο, ταυτόχρονα δε πλήρες αρμονίας. Αλλά και ο Εμμανουήλ Στεφανίδης διατύπωσε συναφείς απόψεις για το έργο του Κιλεσσόπουλου: «Η κύρια αίσθηση από την οπτική επαφή με το έργο του Απόστολου Κιλεσσόπουλου, είναι το σήκωμα του παραπετάσματος -που απομονώνει τον κόσμο της λογικής των τριών διαστάσεων- και το πέρασμα σ'ένα χώρο άλλο, με δικά του χαρακτηριστικά ανύσματα και δικούς του ιδιαίτερους κανόνες δομής και ζωής. Οι αποστάσεις ανάμεσα στα μορφικά στοιχεία αυτού του κόσμου έχουν εκμηδενισθεί, ή έχουν γίνει χαώδεις, χάρη σε μια προοπτική, που συμπιέζεται ή απλώνεται, ή ταυτόχρονα, μας δίνει και τα δυο, απόσταση και επαφή».

Πράγματι, κάθε πίνακας του Κιλεσσόπουλου μας μεταφέρει αβίαστα σ' έναν άλλο κόσμο ή μάλλον σ'ένα άλλο χωροχρονικό συνεχές. Αναφερόμενος ο Στεφανίδης στις αποστάσεις ανάμεσα στα μορφικά στοιχεία μας συνδέει ασυναίσθητα με τον μετρικό τανυστή του τετραδιάστατου χωροχρόνου του Minkowski —φέροντας μας κατά κάποιον τρόπο σε επαφή με την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας— όπου το γραμμικό στοιχείο, δηλαδή το τετράγωνο της απόστασης μεταξύ δύο γεγονότων, ds2 = dx2 + dy2 + dz2 - c2dt2 μηδενίζεται μόνον αν τα γεγονότα αυτά συνδέονται με φωτεινά σήματα. Κατά συνέπεια, ο κόσμος του καλλιτέχνη «αντιστοιχεί» στον πραγματικό τετραδιάστατο χωροχρόνο, όπως αυτός «γίνεται αντιληπτός» από τα φωτόνια.

Μια δεύτερη παρατήρηση που θα ήθελα να κάνω σ' αυτό το σημείο, σχετίζεται με την παραβολή του χώρου των πινάκων με τον πολυδιάστατο χώρο που περιγράφουν ορισμένες θεωρίες της Κβαντικής Βαρύτητας. Σύμφωνα μ' αυτές τις θεωρίες, υπάρχουν επτά επιπλέον διαστάσεις οι οποίες όμως είναι συμπυκνωμένες, κεκρυμμένες και άρα μη παρατηρήσιμες, ωστόσο οι διαστάσεις αυτές εκδηλώθηκαν κανονικά πιθανότατα όταν η ηλικία του Σύμπαντος ήταν μικρότερη από το χρόνο του Planck, (δηλ. 10-43 sec. μετά την Μεγάλη Έκρηξη)•πριν από τη στιγμή εκείνη, οι τέσσερις θεμελιώδεις αλληλεπιδράσεις ήσαν ενοποιημένες και δρούσαν ως μία υπερδύναμη!

Αν λοιπόν ένας καλλιτέχνης είναι σε θέση να συλλάβει ενορατικά μορφές ή δομές του Σύμπαντος ασύλληπτες με άλλον τρόπο, εκτός της επιστημονικής μεθόδου και εφόσον όλα στον Κόσμο φαίνονται να εξηγούν την ύπαρξη του ανθρωπίνου είδους, είναι προφανές ότι ο καλλιτέχνης αυτός θα απεικονίζει στο έργο του οριακά ή αθέατα κοσμικά στιγμιότυπα. Και αυτό νομίζω ότι συμβαίνει με το έργο του Απόστολου Κιλεσσόπουλου.

Οι παρακάτω σκέψεις του καλλιτέχνη ίσως να αποτελούν τη βάση της διαχυτικής ικανότητας του έργου του: «Θα μιλήσω αμέσως για ένα βασικό χαρακτηριστικό της τέχνης μου, την κίνηση. "Words move, music moves, Only in time". Αφετηρία αυτής της κίνησης είναι η μουσική, η ιδιότητα της να καταλαμβάνει το χώρο καθώς απλώνεται σφαιρικά, με αλλεπάλληλα κύματα που, ακόμα κι όταν συναντούν εμπόδιο, δε θρυμματίζονται αλλά ανακλώνται, αποκτώντας, θαρρείς, νέα δύναμη».

Ο Κιλεσσόπουλος σχεδιάζει και ζωγραφίζει με κύματα, τα οποία όπως ακριβώς τα ηλεκτρομαγνητικά ή τα ηχητικά κύματα, υπακούουν σε νόμους συναφείς ανάκλασης, διάχυσης, περίθλασης μα προπάντων συμβολής. Μόνο που οι κροσσοί αυτής της συμβολής είναι ψυχικής υφής και μπορούν να γίνουν αντιληπτοί μέσω ενός «τρίτου οφθαλμού». Και συνεχίζει ο Κιλεσσόπουλος: «...Η κίνηση του υποκειμένου, είναι εξίσου σημαντική με το υποκείμενο καθαυτό. Φαίνεται πως τίποτε δεν είναι τόσο περιορισμένο όσο νομίζουμε, τίποτε δεν είναι τελεσίδικο και οριστικό, πλην των ορισμών και όσων επιλέγουν να καθορίζονται από αυτούς. Ένας από τους λόγους που κάνουν τη ζωγραφική δύσκολη υπόθεση, είναι ότι οφείλει κανείς να εννοήσει και να εκφράσει τα πράγματα και τη διαδρομή τους ταυτόχρονα, όπου, πολύ απλοϊκά, στη λέξη «πράγματα» θα απέδιδα τον όρο μορφή και στη λέξη «διαδρομή», τον όρο περιεχόμενο».

Μου φαίνεται ότι αυτές οι φράσεις περιέχουν μιαν από τις εκφάνσεις του δυναμισμού του χρωστήρα του καλλιτέχνη και δη το τάλαντό του να προσάπτει στα θέματά του μια νοητή προέκταση προς κάθε κατεύθυνση: στο χωροχρόνο, στην ψυχή και στις αισθήσεις. Αυτή η προέκταση, όντας αφανής με την πρώτη ματιά, με αναγκάζει να παραθέσω μια από τις σοφότατες ρήσεις του Ηρακλείτου: Άρμονίη αφανής φανερής κρείττων (Ηράκλειτος, Fragm. 54). Εξάλλου, η απέχθεια του καλλιτέχνη για τους ορισμούς αλλά και η αοριστία στην οποία αυτός αναφέρεται, θα μπορούσαν να παραλληλισθούν -οριακά πάντοτε- με την αρχή της αβεβαιότητας η οποία διέπει την κίνηση και τις αλληλεπιδράσεις των στοιχειωδών σωματιδίων στο υπομικροσκοπικό επίπεδο, σύμφωνα με την Κβαντομηχανική.

Ο Κιλεσσόπουλος προσπαθεί να περικλείσει τη χρονική ροή μέσα σε μια εικόνα και να τη μεταβάλλει σε τυρβώδη ροή ζωγραφικών σχημάτων -παιχνιδιών φωτός και σκότους. Οι πίνακές του αποτελούν δυνάμει στιγμιότυπα χώρων και φαινομένων του Σύμπαντος. Γιαυτό και μόνο το λόγο είναι διαχρονικοί. Η έννοια του χρόνου στη Φυσική είναι από τις πλέον δυσνόητες. Με ποιο χρόνο άραγε παλεύει ο καλλιτέχνης; Με τον ατομικό, με τον αστρονομικό, με το θερμοδυναμικό ή μήπως με τον ψυχολογικό χρόνο; Δύσκολο να το πει κανείς. Ίσως η απάντηση κρύβεται στις δυο τελευταίες μορφές χρόνου, οι οποίες είναι κατά τη γνώμη μου συνεκτικά δεμένες. Ο θερμοδυναμικός χρόνος, ως μέτρο αύξησης της εντροπίας ενός κλειστού και απομονωμένου συστήματος, με βάζει στον πειρασμό να αναλογισθώ την τάση προς διάλυση, προς αταξία -κι αυτό βέβαια συνδέεται με την περιγραφή της αταξίας από το θερμοδυναμικό δυναμικό της εντροπίας, σύμφωνα με τη Στατιστική Φυσική- που κυριαρχεί στο έργο του. Ίσως μάλιστα να επιβεβαιώνει τη γνώμη μου ο τίτλος «Επιστροφή και Διάλυση» ενός των έργων του από το 1975. Νομίζω πάντως πως από τότε μέχρι σήμερα, η τεχνική του Κιλεσσόπουλου έχει αρχίσει να μεσουρανεί. Όσο για τον ψυχολογικό χρόνο, αυτός βιώνεται εντελώς προσωπικά και αποτελεί τον κυρίαρχο αντίπαλο όχι μόνο για το ζωγράφο μα και για κάθε διαλογιζόμενο άνθρωπο. Τέλος, το γεγονός ότι η ζωγραφική του Κιλεσσόπουλου σχετίζεται με την επιστήμη, το επιβεβαιώνει και ο ίδιος, όταν γράφει πως το έργο του δεν είναι μόνο συναισθηματικό ή ενστικτώδες αλλά και εγκεφαλικό, τηρώντας κατ' αυτόν τον τρόπο το χρυσό κανόνα του μέτρου και της αρμονίας.

• ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΑΙΘΟΥΣΑ ΟΛΘ, 1991